Canlı Yayın
Esra Öz
Bir müdahaleye dürtü diyebilmek için onun kolay ve kaçınılmasının ucuz olması gerekiyor. Dürtüler emir değil. Meyveyi göz hizasına koymak bir dürtme olarak kabul ediliyor. Ama hazır gıda ya da abur cubur yiyeceklerin yasaklanması dürtü sayılmıyor.
"Davranışsal iktisat"ın babası olarak anılan ve “Nudge (hafifçe dürtmek anlamına geliyor)” isimli kitabın yazarı olan Richard Thaler, 2017 Nobel Ekonomi Ödülü'nü kazandı.
Thaler, 'Dürtme ekonomisi' olarak adlandırdığı çalışmalarında, insanların farkında olmadan faydalı davranışlara doğru yönlendirildiği bir sistemi anlatıyor.
Cass Sunstein ile ortak kaleme aldığı kitapta, birbirinden renkli örneklerle insanları daha kazançlı yönlere dürtecek, özenli bir “seçim mimarisi”nin, seçim özgürlüğünü kısıtlamadan, nasıl oluşturulabileceğini ele alıyorlar.
Kitapta sağlık ve emeklilik alanlarında hafifçe dürterek kişinin kendisi açısından doğru olan tercihe yöneltmek için tasarlanabilecek politikalar da inceleniyor. Thaler’ın çalışmalarından kısıtlı rasyonaliteye iyi bir örnek,
A: Yakalananları öldürme ihtimali binde bir olan bir hastalığa yakalandığınızda tedavisi için kaç para verirsiniz?
B: Eğer bu hastalık için kobay olursanız (ölme ihtimali gene binde bir) kaç para istersiniz?
Sorularına verilen cevaplara göre, ankete katılanlar ortalamada tedavi için 200 dolar vereceklerini, kobay olmak için ise 10 bin dolar isteyeceklerini yazmışlar. Halbuki ikisinde de size aslında aynı soru soruluyor yani, binde bir ölme ihtimaline kaç para değer biçersiniz deniyor.
Gerçekçi Olmayan İyimserlik
Yeni kurulan şirketlerin “çuvallama” olasılığının yüzde 50’den biraz daha yüksek olduğu biliniyor. Bir ankette yeni açılan küçük işletmelerin sahiplerine iki soru yöneltiliyor:
A: Sizin kurduğunuza benzer bir işletme kurmanın başarı şansı nedir?
B: Sizin başarı şansınız nedir?
İlk soruya verilen yanıtların ortalaması yüzde 50, ikinciye verilenlerin ortalaması ise yüzde 90 olmuş. Dahası, ikinci soruya çoğu kişi yüzde 100 olarak cevap vermiş! Bu “gerçekçi olmayan” iyimserlik insanların önemli bir özelliği diyor Thaler. Önlerindeki hayatı değerlendirmeleri istendiğinde, çoğu öğrencinin sınıf arkadaşlarına kıyasla daha az kalp krizi geçireceğini, işten kovulması olasılığının daha az olduğunu, alkol probleminin olmayacağını ya da boşanma olasılığının daha düşük olduğunu düşündüğünü belirtiyor.
Hangi İlacı Seçersiniz?
50 yaşındaki bir ABD vatandaşının ölme olasılığı binde dört. Bu yaş grubundakilere şu iki soru yöneltiliyor:
A: Sınıfta verdiğim ders yüzünden çok nadir görülen ölümcül bir hastalığa yakalanma olasılığınız var. Ölüm bir hafta sonra ve acısız olacak. Ölme olasılığı binde bir. Elimizde ölümü önleyecek ilaçtan sadece bir doz var ve en yüksek fiyatı verene ilacı satacağız. İlacı alırsanız bu hastalık nedeniyle ölme olasılığınız ortadan kalkacak. Paranız yoksa 30 yıl sonra ödeyeceğiniz sıfır faizli kredi vereceğiz. İlacı edinmek için ne kadar ödersiniz?
B: Üniversite hastanesinde araştırmacılar bu hastalık üzerinde çalışıyorlar. Sınıfa girip beş dakika sınıfta yürüyecek gönüllüler arıyorlar. Dolayısıyla, gönüllülerin binde bir olasılıkla hastalığı kapma riskleri var. Hastalık bulaşanları kurtaracak bir ilaç yok. Gönüllü olarak bu araştırma projesine katılmak için en az ne kadar istersiniz?
Bu soruları yanıtlayan 50 yaşındaki kişi ilk şıkta (ilacı edinirse) binde 5 olan ölme olasılığını (dördü yaş nedeniyle, biri de hastalığı kapma olasılığı nedeniyle) binde dörde indirmiş olacak. İkinci şıkta ise binde dört olan ölme olasılığı, gönüllü olup deneye girmesi sonucunda binde beşe yükselecek. Olasılıklar çok yakın. Bu nedenle, ilaca (A şıkkı) ve gönüllü olmaya (B şıkkı) biçilen değerlerin yaklaşık olması lazım. Oysa ilk soruya gelen yanıtlar büyük çoğunlukla “2 bin dolardan” fazla ödemem biçimindeyken ikinciye gelen yanıtlar genellikle “500 bin dolardan aşağısını kabul etmem” biçimindeymiş.
Karasinek ile Davranış Değişikliği Sağlamak Mümkün
Elbette hafifçe dürtmek” sadece böyle yaşamsal alanlar için geçerli değil. Göreceğimiz gibi, küçük ve önemsiz gibi görünen ayrıntılar insanların davranışlarını büyük ölçüde etkileyebilirler. Yaklaşık bir hesaba göre, “Her şey önemlidir.” diye düşünmek, öyle varsaymak gerekir. Pek çok durumda bu küçük ayrıntıların gücü, kullanıcıların dikkatlerini belirli bir noktaya odaklamalarından doğar. Amsterdam, Schiphol havaalanındaki erkek tuvaletleri bu ilke konusunda güzel bir örnek. O tuvaletlerde her klozetin içine kabartma bir karasinek resmi koymuşlardır. Yetkililere göre, erkekler işerken çoğu zaman dikkatsiz davranmakta ve klozetin dışım kirletmektedir, ama klozet içinde kabartma bir sinek resmi onların o noktaya odaklanmasını sağlamakta ve çevre temiz kalmaktadır. Bu fikri ortaya atanlara göre fikir çok işe yaramıştır. Schiphol havaalanı terminal binalarının genişletilmesi çalışmalarını yürüten ekonomist Kieboom’un elemanları erkek tuvaletlerindeki klozet sinek resimlerinin etrafa idrar sıçratma oranını yüzde 80 azalttığını görmüşlerdir.
Organlarınızı Nasıl Bağışlarsınız?
Organ bağışı oranlarının artırılması için farklı yöntemler kullanan ülkelerden örnekler olsa da kitapta, Illinois eyaleti planında bu seçim mimarinin sezgi yoluyla çok iyi anlaşıldığı ele alınıyor. Planın kilit parçası olan Illinois Birinci Kişi Muvafakat Kaydı yasası 2006’da yürürlüğe giriyor ve 2.3 milyon kayıtlı organ bağışçı sağlanıyor. Bu kayıt sistemine göre, organ bağışı yapmayı kabul eden ve kaydını yaptıran kişinin organı uygun zamanda alınacaksa, aile izni gerekmiyor. Bu önemli bir nokta, çünkü Illinois’de sürücü belgesinin arkasını imzalamak yasal kabul sayılmıyor ve aile bireyleri bağışçının fikrini iptal edebiliyor. Eski sisteme göre, bunu önlemenin yolu yetkililere imza bağışçı kartı ya da iki tanık imzalı bir belge veriliyor. Birinci Kişi Muvafakat Kaydı internetten de yapıldığı için kolay ve masrafsız yapılabiliyor.
Hakkaniyet algısına bir örnek ise çalışanların ücretleri ile ilgili, çalışanlar aldıkları ücretlerin hakkaniyeti bozacak bir şekilde düşük olduğu kanısına varırsa motivasyon ve verimlilikleri de düşüyor. Böyle bir durumda, şirket perspektifinden bakıldığında, ilk başta öyle görünmemekle birlikte, belki de düşük ücret-düşük verimlilik yerine yüksek ücret-yüksek verimlilik daha akılcı bir çözüm olabilir.
Kitapta hayatımızı etkileyen birçok karar alma ve algı yöntemi mekanizması ele alınıyor. Değişim için önce bilinçli olmak ve farkına vararak tercihlerimizi belirlemek elimizde. Bu kez kendimizi dürterek değişimi başlatmaya ve kitap okumaya ne dersiniz?
Bir müdahaleye dürtü diyebilmek için onun kolay ve kaçınılmasının ucuz olması gerekiyor. Dürtüler emir değil. Meyveyi göz hizasına koymak bir dürtme olarak kabul ediliyor. Ama hazır gıda ya da abur cubur yiyeceklerin yasaklanması dürtü sayılmıyor.
"Davranışsal iktisat"ın babası olarak anılan ve “Nudge (hafifçe dürtmek anlamına geliyor)” isimli kitabın yazarı olan Richard Thaler, 2017 Nobel Ekonomi Ödülü'nü kazandı.
Thaler, 'Dürtme ekonomisi' olarak adlandırdığı çalışmalarında, insanların farkında olmadan faydalı davranışlara doğru yönlendirildiği bir sistemi anlatıyor.
Cass Sunstein ile ortak kaleme aldığı kitapta, birbirinden renkli örneklerle insanları daha kazançlı yönlere dürtecek, özenli bir “seçim mimarisi”nin, seçim özgürlüğünü kısıtlamadan, nasıl oluşturulabileceğini ele alıyorlar.
Kitapta sağlık ve emeklilik alanlarında hafifçe dürterek kişinin kendisi açısından doğru olan tercihe yöneltmek için tasarlanabilecek politikalar da inceleniyor. Thaler’ın çalışmalarından kısıtlı rasyonaliteye iyi bir örnek,
A: Yakalananları öldürme ihtimali binde bir olan bir hastalığa yakalandığınızda tedavisi için kaç para verirsiniz?
B: Eğer bu hastalık için kobay olursanız (ölme ihtimali gene binde bir) kaç para istersiniz?
Sorularına verilen cevaplara göre, ankete katılanlar ortalamada tedavi için 200 dolar vereceklerini, kobay olmak için ise 10 bin dolar isteyeceklerini yazmışlar. Halbuki ikisinde de size aslında aynı soru soruluyor yani, binde bir ölme ihtimaline kaç para değer biçersiniz deniyor.
Gerçekçi Olmayan İyimserlik
Yeni kurulan şirketlerin “çuvallama” olasılığının yüzde 50’den biraz daha yüksek olduğu biliniyor. Bir ankette yeni açılan küçük işletmelerin sahiplerine iki soru yöneltiliyor:
A: Sizin kurduğunuza benzer bir işletme kurmanın başarı şansı nedir?
B: Sizin başarı şansınız nedir?
İlk soruya verilen yanıtların ortalaması yüzde 50, ikinciye verilenlerin ortalaması ise yüzde 90 olmuş. Dahası, ikinci soruya çoğu kişi yüzde 100 olarak cevap vermiş! Bu “gerçekçi olmayan” iyimserlik insanların önemli bir özelliği diyor Thaler. Önlerindeki hayatı değerlendirmeleri istendiğinde, çoğu öğrencinin sınıf arkadaşlarına kıyasla daha az kalp krizi geçireceğini, işten kovulması olasılığının daha az olduğunu, alkol probleminin olmayacağını ya da boşanma olasılığının daha düşük olduğunu düşündüğünü belirtiyor.
Hangi İlacı Seçersiniz?
50 yaşındaki bir ABD vatandaşının ölme olasılığı binde dört. Bu yaş grubundakilere şu iki soru yöneltiliyor:
A: Sınıfta verdiğim ders yüzünden çok nadir görülen ölümcül bir hastalığa yakalanma olasılığınız var. Ölüm bir hafta sonra ve acısız olacak. Ölme olasılığı binde bir. Elimizde ölümü önleyecek ilaçtan sadece bir doz var ve en yüksek fiyatı verene ilacı satacağız. İlacı alırsanız bu hastalık nedeniyle ölme olasılığınız ortadan kalkacak. Paranız yoksa 30 yıl sonra ödeyeceğiniz sıfır faizli kredi vereceğiz. İlacı edinmek için ne kadar ödersiniz?
B: Üniversite hastanesinde araştırmacılar bu hastalık üzerinde çalışıyorlar. Sınıfa girip beş dakika sınıfta yürüyecek gönüllüler arıyorlar. Dolayısıyla, gönüllülerin binde bir olasılıkla hastalığı kapma riskleri var. Hastalık bulaşanları kurtaracak bir ilaç yok. Gönüllü olarak bu araştırma projesine katılmak için en az ne kadar istersiniz?
Bu soruları yanıtlayan 50 yaşındaki kişi ilk şıkta (ilacı edinirse) binde 5 olan ölme olasılığını (dördü yaş nedeniyle, biri de hastalığı kapma olasılığı nedeniyle) binde dörde indirmiş olacak. İkinci şıkta ise binde dört olan ölme olasılığı, gönüllü olup deneye girmesi sonucunda binde beşe yükselecek. Olasılıklar çok yakın. Bu nedenle, ilaca (A şıkkı) ve gönüllü olmaya (B şıkkı) biçilen değerlerin yaklaşık olması lazım. Oysa ilk soruya gelen yanıtlar büyük çoğunlukla “2 bin dolardan” fazla ödemem biçimindeyken ikinciye gelen yanıtlar genellikle “500 bin dolardan aşağısını kabul etmem” biçimindeymiş.
Karasinek ile Davranış Değişikliği Sağlamak Mümkün
Elbette hafifçe dürtmek” sadece böyle yaşamsal alanlar için geçerli değil. Göreceğimiz gibi, küçük ve önemsiz gibi görünen ayrıntılar insanların davranışlarını büyük ölçüde etkileyebilirler. Yaklaşık bir hesaba göre, “Her şey önemlidir.” diye düşünmek, öyle varsaymak gerekir. Pek çok durumda bu küçük ayrıntıların gücü, kullanıcıların dikkatlerini belirli bir noktaya odaklamalarından doğar. Amsterdam, Schiphol havaalanındaki erkek tuvaletleri bu ilke konusunda güzel bir örnek. O tuvaletlerde her klozetin içine kabartma bir karasinek resmi koymuşlardır. Yetkililere göre, erkekler işerken çoğu zaman dikkatsiz davranmakta ve klozetin dışım kirletmektedir, ama klozet içinde kabartma bir sinek resmi onların o noktaya odaklanmasını sağlamakta ve çevre temiz kalmaktadır. Bu fikri ortaya atanlara göre fikir çok işe yaramıştır. Schiphol havaalanı terminal binalarının genişletilmesi çalışmalarını yürüten ekonomist Kieboom’un elemanları erkek tuvaletlerindeki klozet sinek resimlerinin etrafa idrar sıçratma oranını yüzde 80 azalttığını görmüşlerdir.
Organlarınızı Nasıl Bağışlarsınız?
Organ bağışı oranlarının artırılması için farklı yöntemler kullanan ülkelerden örnekler olsa da kitapta, Illinois eyaleti planında bu seçim mimarinin sezgi yoluyla çok iyi anlaşıldığı ele alınıyor. Planın kilit parçası olan Illinois Birinci Kişi Muvafakat Kaydı yasası 2006’da yürürlüğe giriyor ve 2.3 milyon kayıtlı organ bağışçı sağlanıyor. Bu kayıt sistemine göre, organ bağışı yapmayı kabul eden ve kaydını yaptıran kişinin organı uygun zamanda alınacaksa, aile izni gerekmiyor. Bu önemli bir nokta, çünkü Illinois’de sürücü belgesinin arkasını imzalamak yasal kabul sayılmıyor ve aile bireyleri bağışçının fikrini iptal edebiliyor. Eski sisteme göre, bunu önlemenin yolu yetkililere imza bağışçı kartı ya da iki tanık imzalı bir belge veriliyor. Birinci Kişi Muvafakat Kaydı internetten de yapıldığı için kolay ve masrafsız yapılabiliyor.
Hakkaniyet algısına bir örnek ise çalışanların ücretleri ile ilgili, çalışanlar aldıkları ücretlerin hakkaniyeti bozacak bir şekilde düşük olduğu kanısına varırsa motivasyon ve verimlilikleri de düşüyor. Böyle bir durumda, şirket perspektifinden bakıldığında, ilk başta öyle görünmemekle birlikte, belki de düşük ücret-düşük verimlilik yerine yüksek ücret-yüksek verimlilik daha akılcı bir çözüm olabilir.
Kitapta hayatımızı etkileyen birçok karar alma ve algı yöntemi mekanizması ele alınıyor. Değişim için önce bilinçli olmak ve farkına vararak tercihlerimizi belirlemek elimizde. Bu kez kendimizi dürterek değişimi başlatmaya ve kitap okumaya ne dersiniz?
SON DAKİKA
